De onsterfelijkheid van het bewustzijn

In deze lezing, die William James gaf aan harvard gedurende zijn jaren als eminent hoogleraar, wordt de idee van de onsterfelijkheid in verband gebracht met moderne theorieën over hersendynamica en de overdracht van bewustzijn in de materiële wereld. James vecht de materialistische positie aan die de filosofische wereld in zijn tijd doortrok, namelijk het positivistische geloof dat onze hersenen de bron van het bewustzijn zijn. De visie die James verdedigt is veel meer omvattend en holistisch dan we bij veel van zij tijdgenoten zien. Een verlicht begrip van de werkelijkheid treedt hier aan het licht waarbij de stralen van het bewustzijn alle vormen van leven en materie doordringen. Uiteindelijk ligt er een omvattender en oneindige Geest verborgen te midden van alle waarneembare werkelijkheid. Dit grotere bewustzijn is in staat om alle perspectieven te omvatten in een groter geheel, door de geschiedenis van tijd en ruimte heen.
James spreekt over de continuïteit van het bewustzijn en het is opvallend hoe sterk de benadering van William James en de terminologie die hij gebruikt overeenkomen met het concept van non-lokaal bewustzijn zoals dr. Pim van Bommel beschrijft in Eindeloos bewustzijn; een wetenschappelijke visie op de bijna-dood ervaring uit 2007.
De sprankelende geest van James blijft bij voortduring een inspiratiebron waaruit tot op de dag van vandaag geput wordt.
De lezing gaat gedeeltelijk over de relatie tussen de gedachtes en de hersenen. Waarom zouden we de mogelijkheid van een leven na de dood nog serieus kunnen nemen als we weten dat onze gedachtes een functie van onze hersenen zijn?
Als we, zegt James, de samenhang tussen hersenprocessen en gedachtes aanduiden in de formule thought is a function of the brain, dan is het daarin gehanteerde concept ‘functie’ meerduidig.De hersenen zouden de gedachtes kunnen produceren, maar ook als een overdrachtsorgaan dienst kunnen doen. Dat laatste illustreert hij met het beeld van licht dat door gekleurd glas schijnt. Our brains are colored lenses in the wall of nature, admitting light from the super-solar source, but at the same time tingeing and restricting it. Men kan zich aldus voorstellen dat gedachtes onafhankelijk zijn van het brein en dat ze toch in strikte zin een functie van de hersenen blijven. Deze ‘filtertheorie’ over de werking van de hersenen wordt ten tijde van deze lezing van James filosofisch uitgewerkt in Matière et mémoire van Henri Bergson, de Franse filosoof met wiens gedachtes James zich later zeer verwant zou voelen.
In A pluralistic universe uit 1909 zal James proberen dergelijke denkbeelden te ontdoen van de gedachte aan een ‘substantialiteit van de ziel’ en andere leerstellingen van wat hij met F. C. S. Schiller ‘de platonische zondagsschool’ noemt.